Η Ελληνική Γλώσσα και η συμβολή της στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό

Εισήγηση σε Συνέδριο για την Ελληνική Γλώσσα και την Ελληνική Παιδεία
***
Η Ελληνική Γλώσσα και η συμβολή της στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό
***

Β.Α. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ

Οι ευρωπαϊκές γλώσσες έχουν στην πλειοψηφία τους κοινή ρίζα. Εξαιρούνται ορισμένες όπως η Ουγγρική, η Φινλανδική και η Βασκική. Όπως μας λένε οι ειδικοί οι γλώσσες της Ευρώπης έχουν στενή συγγένεια. Ο διάσημος ισπανός ελληνιστής καθηγητής Φραντζέσκο Αγράδο έχει υποστηρίξει σε συνέδρια ότι όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες είναι «ημιελληνικές» ή «κρυπτοελληνικές»!
Η Ενωμένη Ευρώπη, είναι ένας οργανισμός πολυεθνικός, δηλαδή πολυπολιτισμικός και πολυγλωσσικός. Η Ενωμένη Ευρώπη είναι ένωση και συνεργασία εθνών τής Ευρώπης, που διατηρούν τη διαφορετικότητά τους και τις εθνικές τους επιλογές (στον πολιτισμό, στην παιδεία, στον τρόπο ζωής, στη νοοτροπία, στη θρησκευτική τους πίστη κ.λπ.). Επομένως, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι και χώρος συνάντησης των γλωσσών που μιλούν οι λαοί οι οποίοι την αποτελούν.
Πρόκληση για τους πολίτες τής Ενωμένης Ευρώπης, είναι να μάθουν οι πολίτες τής Ευρώπης περισσότερες γλώσσες, για να γνωρίσουν, να καταλάβουν και να εκτιμήσουν ουσιαστικά, ο ένας λαός τον άλλο.
Μαθαίνοντας την γλώσσα τους, τον πολιτισμό, τη νοοτροπία και την ανθρώπινη διάσταση των λαών με τους οποίους ζουν μαζί, συνεργάζονται και συναποφασίζουν για ποικίλα θέματα. Δεν υπάρχει πιο άμεσος, πιο ουσιαστικός και πιο σύντομος δρόμος να γνωρίσεις έναν λαό από το να μάθεις τη γλώσσα του. Γιατί η γλώσσα κάθε λαού είναι ο τρόπος που βλέπει, συλλαμβάνει, ταξινομεί και δηλώνει τον κόσμο. Κάθε εθνική γλώσσα είναι μια αυταξία, αντικείμενο μελέτης και σεβασμού από τους άλλους λαούς. Και, όπως λένε οι γλωσσολόγοι, δεν υπάρχουν ανώτερες και κατώτερες γλώσσες υπάρχουν διαφορετικοί άνθρωποι, που εκφράζονται διαφορετικά μέσα από τις δυνατότητες που δίνει στον άνθρωπο το κυριότερο βιολογικό του γνώρισμα: η νόηση και η έκφραση τής νόησης, η γλώσσα. Η μόνη διάκριση, που από την πράξη μπορεί να γίνει και γίνεται είναι η διάκριση σε πολιτισμικά (λογοτεχνικά, φιλολογικά και επιστημονικά) περισσότερο ή λιγότερο καλλιεργημένες γλώσσες. Σε γλώσσες, οι οποίες σε μια περίοδο τής ιστορίας τής χρήσης τους, έδωσαν ή πήραν γλωσσικά στοιχεία (λέξεις κυρίως που αποτελούν τα λεγόμενα «λεξιλογικά δάνεια») πράγμα που συμβαίνει πάντοτε στη συνάντηση λαών και πολιτισμών («language contact»). Έτσι λ.χ. παλιότερα η Ελληνική και η Λατινική, πρόσφατα η Αγγλική έδωσαν ή δίνουν λέξεις που τις χρησιμοποιούν οι ομιλητές άλλων γλωσσών. Αυτό δεν είναι μειωτικό, φτάνει μόνο να γίνεται σε περιορισμένη έκταση, ώστε να μην αλλοιώνεται η σύσταση τής γλώσσας που λειτουργεί ως λήπτης και να γίνεται κατά τρόπον που να εξυπηρετεί πραγματικές επικοινωνιακές ανάγκες και όχι επίπλαστες (λόγους επίδειξης, ξενομανίας ή γλωσσικού γοήτρου που εξυπηρετούν άλλες σκοπιμότητες).
Η παγκόσμια συνεργασία των λαών στα πλαίσια τής οικονομίας, τής επικοινωνίας με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τής τεχνολογίας, τής γνωριμίας με τις διάφορες χώρες και τον πολιτισμό τους αποτελεί το ισχυρότερο κίνητρο για την εκμάθηση περισσοτέρων γλωσσών.
Για να μην αλλοτριωθείς και αφομοιωθείς γλωσσικά ―και κατ’ επέκταση πολιτισμικά και εθνικά― μέσα στον εξισωτισμό, πρέπει να έχεις τη δική σου γλωσσική ταυτότητα που είναι συνάμα και κύριο χαρακτηριστικό τής εθνικής σου ταυτότητας. Η παγκοσμιοποίηση δεν πρέπει να πάρει τον χαρακτήρα τού γλωσσικού εξισωτισμού μέσα από την αναγωγή μιας οποιοσδήποτε γλώσσας σε παγκόσμια γλώσσα. Μια τέτοια γλωσσική παγκοσμιοποίηση θα οδηγούσε στον ηγεμονισμό μιας γλώσσας σε βάρος όλων των άλλων, πράγμα που θα ήταν ολέθριο για την πολιτισμική πολυμορφία τού κόσμου μας, η οποία θα προσλάμβανε έτσι μορφή ανεπίτρεπτης γλωσσικής και πολιτισμικής τυραννίας.
Αυτός ο εξισωτισμός της γλωσσικής παγκοσμιοποίησης φαίνεται ότι αρχίζει να εμφανίζεται. Πρώτα στην χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, έπειτα σε ορισμένες επιστήμες και τρίτο στα τραγούδια, όπου επικρατεί η αγγλική. Πρόσφατο παράδειγμα ο διαγωνισμός της Eurovision, όπου η ελληνική συμμετοχή -αλλά και άλλες συμμετοχές- είναι με αγγλικούς στίχους. Έτσι στο διεθνή αυτόν διαγωνισμό χάνεται η εθνική ταυτότητα των συμμετεχουσών χωρών, κι αντί να εμφανίζεται η μουσική παραγωγή κάθε χώρας ισοπεδώνονται όλες με ομοιόμορφη, σχεδόν, μουσική και με αγγλικούς στίχους. Είναι μία επισήμανση, η οποία δεν πρέπει να μας διαφεύγει, γιατί μπορούμε να αντισταθούμε σ΄ αυτόν τον γλωσσικό εξισωτισμό.
***
Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα πέρασε διάφορα στάδια προβληματισμού ως προς την αντιμετώπιση τής γλωσσικής επικοινωνίας των κρατών-μελών της, για να υπάρξει οικονομία στις σημαντικές δαπάνες που απαιτεί η μετάφραση και διερμηνεία τής γραπτής και προφορικής επικοινωνίας σε όλες τις γλώσσες τής Κοινότητας (Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Ιταλική, Ισπανική, Ελληνική, Ολλανδική, Δανική, Πορτογαλική, Σουηδική και Φινλανδική). Από τη σκέψη καθιέρωσης μιας ενιαίας γλώσσας (τής Αγγλικής ή τής Γαλλικής), περάσαμε στη σκέψη καθιέρωσης ―ως γλωσσών εργασίας― τεσσάρων ευρωπαϊκών γλωσσών (Αγγλικής, Γαλλικής, Γερμανικής και Ιταλικής), αλλά ωριμότερη σκέψη έδειξε πως αυτό θα οδηγούσε σε ανεπίτρεπτες διακρίσεις γλωσσών, δηλαδή χωρών, λαών και πολιτισμών, κι έτσι παρέμενε το αρχικό καθεστώς, τής διατήρησης τής ισοτιμίας στην επικοινωνία όλων των γλωσσών τής Κοινότητας.

Έμφαση δίνεται σήμερα στη γλωσσική πολυμορφία και στην ισοτιμία των ευρωπαϊκών γλωσσών.
Αλλά φαίνεται ότι αυτή η πολυμορφία δεν αφορά τις ισχυρές ευρωπαϊκές χώρες, αν κρίνουμε από το επεισόδιο που δημιουργήθηκε στις 24 Μαρτίου στη Συνάντηση Κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όταν, δηλαδή, ο πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας Ζακ Σιράκ επιτίμησε Γάλλο ομιλητή, ο οποίος μιλούσε αγγλικά. Του υπόδειξε ότι έπρεπε να μιλά γαλλικά. Αυτό δείχνει πόσο η πολυμορφία και η πολυγλωσσία αποτελούν ευρωπαϊκά ευχολόγια, που αφορούν όλους τους άλλους εκτός από τους τέσσερις ισχυρούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που επιμένουν στη δική τους γλωσσική ταυτότητα. Γιατί, επομένως, εμείς να μην ακολουθούμε το παράδειγμα τους;
Ελληνική γλώσσα
Η ελληνική γλώσσα ομιλείται στην Ελλάδα χωρίς διακοπή επί 40 περίπου αιώνες. Ομιλείται τουλάχιστον από το 2.000 π.Χ. και γράφεται από τον 15ο αιώνα (κείμενα πινακίδων τής γραμμικής γραφής Β΄). Από τον 8ο αι. π.Χ. μέχρι σήμερα γράφεται με το «ελληνικό αλφάβητο», την πρώτη πραγματική αλφαβητική γραφή, αρχίζοντας από τα έπη του Ομήρου και τις πρώτες ελληνικές επιγραφές (τού 8ου αι. π.Χ.) μέχρι τα κείμενα τής σημερινής Ελληνικής. Το ελληνικό αλφάβητο τής Χαλκίδας (Δυτικό αλφάβητο) μεταφέρθηκε στη Μεγάλη Ελλάδα τής Ιταλία και μετεξελίχθηκε στο γνωστό λατινικό αλφάβητο, όπως και τον 9ο αι. μ.Χ. (στη Βυζαντινή περίοδο), με τον εκχριστιανισμό των Σλάβων από τους Έλληνες μοναχούς Κύριλλο και Μεθόδιο, με βάση το ελληνικό πλάστηκε το κυριλλικό αλφάβητο που χρησιμοποιείται και σήμερα στη γραφή των σλαβικών γλωσσών. Τριανταπέντε αιώνες γραπτής παράδοσης και σαράντα τουλάχιστον αιώνες συνεχούς προφορικής παράδοσης εξασφάλισαν στην ελληνική γλώσσα μια πρώιμη καλλιέργεια τόσο τού προφορικού όσο και τού γραπτού λόγου και τής προσέδωσαν την ιδιαιτερότητα να είναι η μόνη γλώσσα στον κόσμο που χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα από τον ίδιο λαό, τους Έλληνες, στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, την Ελλάδα, με μια βασική δομή (γραμματικοσυντακτική) και μ’ ένα λεξιλόγιο, που άλλαξαν και ανανεώθηκαν, φυσικά, στο πέρασμα των αιώνων, αλλά που λόγω διαφόρων ιστορικών συγκυριών (δημιουργία αττικιστικής παράδοσης, επιστροφή στις πηγές τής αρχαίας γλώσσας κ.λπ.) έχουν διατηρήσει μια τέτοια συνοχή δομής και λεξιλογίου, ώστε να αναγνωρίζεται από τους μελετητές τής ελληνικής γλώσσας ως ενιαία γλώσσα. Ο Λόγος, εξάλλου, είναι μία ενιαία διεργασία σκέψης και εκφοράς, προφορικής έκφρασης. Διεργασία αυτόματη, η οποία αναδείχθηκε στον ελληνικό κόσμο και ανέπτυξε τη φιλοσοφία.
Αυτό που συνέβη με την ελληνική γλώσσα ως ιστορικό πολιτισμικό γεγονός και που δίνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα σ’ αυτή τη γλώσσα είναι ότι με τη στροφή προς τα κλασσικά γράμματα που έγινε στην Ευρώπη, ιδίως κατά την Αναγέννηση (14 – 17 αι.), η Ευρώπη γνώρισε, μελέτησε και επηρεάστηκε από τους μεγάλους Έλληνες στοχαστές τής αρχαιότητας: φιλοσόφους (τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τους Προσωκρατικούς [Ηράκλειτο, Εμπεδοκλή, Δημόκριτο κ.ά.] και τους Στωικούς), ποιητές (τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τη Σαπφώ, τον Αλκαίο), τραγικούς θεατρικούς συγγραφείς (Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη), ιστορικούς (Ηρόδοτο, Θουκυδίδη, Ξενοφώντα, Πολύβιο, Παυσανία), ιατρούς (Ιπποκράτη, Γαληνό), ρήτορες (Δημοσθένη, Ισοκράτη κ.ά.), άλλους συγγραφείς (Πλούταρχο, Λουκιανό, Θεόφραστο, Αρχιμήδη, Ευκλείδη, Στράβωνα κ.ά.), γραμματικούς (Διονύσιο, Απολλώνιο κ.ά.). Πρόκειται για μεγάλα πνεύματα τού ανθρώπινου στοχασμού που σφράγισαν με τα έργα τους τον τρόπο τής σκέψης στον ευρωπαϊκό χώρο, αφού για αιώνες αποτελούσαν μέρος τής γενικής εκπαίδευσης των νέων στα σχολεία τής Ευρώπης. Βασικές έννοιες με τις οποίες λειτουργεί η ανθρώπινη σκέψη ―σε μια ανθρωποκεντρική και διαχρονική αντίληψη τού ανθρώπου που ήταν η ελληνική σκέψη―, ιδέες, προβληματισμοί, θεσμοί, αξίες, θέσεις, εκτιμήσεις κ.λπ., πέρασαν μέσα από τα κείμενα των μεγάλων συγγραφέων και καθιερώθηκαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες μέσα από τις ελληνικές λέξεις που χρησιμοποίησαν οι Έλληνες. Το ίδιο συνέβη και σ’ έναν άλλο εννοιολογικό χώρο, τον χώρο τής χριστιανικής θρησκείας, αφού η Καινή Διαθήκη, η επίσημη μετάφραση τής Παλαιάς Διαθήκης, τα κείμενα των Μεγάλων Πατέρων τής Εκκλησίας, η Θεία Λειτουργία, η Βυζαντινή υμνογραφία, όλα είναι σε ελληνική γλώσσα.

Στην τρίτη περίοδο της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, δηλαδή στην περίοδο του Βυζαντίου, από το 330 ως το 1453 αποδυναμώθηκε η λατινική γλώσσα και επικράτησε η ελληνική. Ουσιαστικά υπήρξε διγλωσσία, με την χρήση και των δύο γλωσσών. Η ελληνική επιβλήθηκε ως γλώσσα διανοταριακών πράξεων στους πρώτους αιώνες του Βυζαντίου, ενώ η λατινική χρησιμοποιήθηκε στην στρατιωτική διοίκηση και την οικονομία.

Θυμίζουμε ότι η ελληνική γλώσσα σε διαλέκτους διακρίθηκε από τα αρχαία χρόνια στην Ιωνική, την Αττική, τη Δωρική, την Αιολική και τη Μακεδονική. Στη δεύτερη περίοδο επικράτησε η Ελληνιστική Κοινή. Πιστεύεται ότι η γλώσσα διαμορφώθηκε από τη συγκερασμό των διαλέκτων. Και κατόπιν ήρθε η τρίτη περίοδος του Βυζαντίου, όπως ήδη αναφέραμε.
Μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 επικρατήσανε διάφορες γλωσσικές ιδιομορφίες, ανάλογα με την περιοχή. Δηλαδή κυριάρχησαν, στον γραπτό λόγο, διάφορες γλωσσικές ποικιλίες, που διαμορφώθηκαν όλα αυτά τα χρόνια της δουλείας από τον προφορικό λόγο, κυρίως των ταξιδιωτών, των εμπόρων και των ομογενών που ήρθαν από την Ευρώπη και εγκαταστάθηκαν στην ελεύθερη Ελλάδα.

Οι λόγιοι του 19ου αιώνα δημιούργησαν ελληνικές λέξεις, που ως τότε ήταν άγνωστες και τις επιβάλλανε αντικαθιστώντας τις με τις ξένες που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες τότε. Έγινε μεγάλη προσπάθεια να εξαλειφθεί η χρήση τουρκικών λέξεων και να δημιουργηθεί η Νέα Ελληνική Γλώσσα ως φυσική εξέλιξη της αρχαίας και της νεώτερης ελληνικής, όπως έλεγε ο γλωσσολόγος Γ. Χατζηδάκις.
Στην εποχή μας, βέβαια, λόγω της χρήσης του ηλεκτρονικού υπολογιστή, χρησιμοποιείται ευρύτατα η αγγλική γλώσσα, επιβάλλοντάς την στην καθημερινή χρήση.

Η ελληνική γλώσσα προικοδότησε τις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες με πολλές λέξεις και έννοιες, που χρησιμοποιούνται στην καθημερινή χρήση, αλλά και στις επιστήμες.
Οι Γερμανοί λόγου χάρη δείχνουν μεγάλη έκπληξη για το άγνωστο στους ίδιους "ελληνικό τμήμα" που υπάρχει στην γλώσσα τους. Όπως επίσης και κάποια αμφιβολία, γιατί τους είναι δύσκολο να πιστέψουν ότι τόσες λέξεις, που διαβάζουν, ακούνε και χρησιμοποιούν οι ίδιοι στην καθημερινή τους ζωή είναι ξένες και μάλιστα ελληνικές, όπως για παράδειγμα: Theater, Museum, Musik, Orchester, Demokratie, Programm, Problem, System, Klima, Politik, Therapie, Technik, Klinik, Methode και αμέτρητες άλλες.

Στη σύγχρονη γερμανική γλώσσα μεγάλη έκταση καταλαμβάνουν (πολλές χιλιάδες) λέξεις, οι οποίες είναι «κατά το ήμισυ» ελληνικές. Σε έρευνα που έγινε αναφέρονται ενδεικτικά σύνθετες λέξεις με το ένα συνθετικό τους ελληνικής προελεύσεως, όπως :

·Krise (184 περιπτώσεις), Phase (198), Zone (214), όπως επίσης γίνεται αναφορά και για τις λέξεις : Klima (224), Therapie (207), Oeko - Oekologie (380), Theater (313), Technik (412), Musik (489), Problem - Problematik (418), Programm (565), System (677), Energie (618), Politik - (676). Η συγκέντρωση, έλεγχος, ταξινόμηση και αλφαβητική καταγραφή μας έδωσε 16.530 ελληνικές λέξεις απλές και σύνθετες που μετέχουν στη λειτουργία της γερμανικής γλώσσας.

Οι ελληνικές αυτές λέξεις, απλές και σύνθετες, αποτελούν θεμελιώδες υλικό, τόσο ποσοτικά, όσο και «ποιοτικά», στο συνολικό πλουτισμό της γερμανικής γλώσσας.
Οι Iσπανοί έχουν στο αλφάβητό τους το "y" και το λένε: "ι" γκριέκα, το "ι" το ελληνικό. Και στη γραμματική τους έχουν έναν κανόνα, που λέει: "Όλες οι λέξεις που τελειώνουν σε "α" είναι θηλυκού γένους εκτός απ' αυτές που προέρχονται απ' την ελληνική γλώσσα, που είναι αρσενικού γένους". Και δίνουν ένα παράδειγμα: El problema (το πρόβλημα). Κανονικά θα έπρεπε να έχει το θηλυκό άρθρο "La", la problema. Υπάρχει, ένα λεξικό, με χιλιάδες ελληνικές λέξεις, που υπάρχουν στην ισπανική γλώσσα.
Ο ερευνητής Χαρίλαος Προκοπίδης κατά τη διάρκεια συλλογής στοιχείων βρέθηκε πολλές φορές προ εκπλήξεων, όπως:
· Διαβάζοντας άρθρο εβδομαδιαίου περιοδικού (1992) βρήκε μία σύνθεση από τρεις ελληνικές λέξεις : Pathopatridalgia = πάθος - πατρίδα - άλγος. Aναφερόταν ο άγνωστος αυτός όρος στους Ελβετούς μισθωτούς στρατιώτες σε άλλες χώρες (ιδίως στη Γαλλία κατά τον 18ο αιώνα), στους οποίους είχε απαγορευθεί με ποινή θανάτου να τραγουδούν τα τραγούδια των βουνών της πατρίδος τους, γιατί τους προκαλούσαν τόσο έντονη νοσταλγία, που τους οδηγούσε σε ομαδικές λιποταξίες.

Τέλος, πλήθος από ελληνικές λέξεις χρησιμοποιούνται σε επιγραφές καταστημάτων, εμπορευμάτων, δραστηριότητες, εξυπηρετήσεις, διαλεγμένες ώστε να είναι σύντομες, εύκολες, εύηχες και ταιριασμένες, όπως : Neon, Ariston, Kalon, Proton, Oasis, Orion, Telion, Mikron, Zoe (Ζωή), Zyklus, Chronos, Kosmos, Atmos, Astra, Technos, Akron, Proteus, Phantasia, Emporio, Graphis, Organon, Omega, Prisma, Xenia, Metron, Nomos, Kanon, Genesis, Eos, Hermes, Sigma, Praktika, Exagon, Phoinix, Systema, Phalanx, Eureka, Agora.
Θα δώσουμε ακόμη μερικά δείγματα λέξεων-εννοιών τής Ελληνικής που πέρασαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες (Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Ιταλική, Ισπανική κ.ά.).
Ευρώπη (Europe). To όνομα τής Ευρώπης είναι η ελληνική ονομασία ενός μυθολογικού προσώπου.
πολιτική (politics). Η λέξη προέρχεται από το ελληνικό πολιτικός, πολιτική τέχνη ή επιστήμη.
δημοκρατία (democracy). Η αθηναϊκή δημοκρατία αποτέλεσε το πρότυπο διακυβερνήσεως μιας πολιτείας, μια και ήταν το πολίτευμα που κατοχύρωνε και εγγυόταν τα δημοκρατικά δικαιώματα όλων των πολιτών.
ιστορία ( -ίστωρ «ο γνώστης», αρχικά «αυτός που βλέπει με τα μάτια του και γνωρίζει καλά», (π.β. αγγλ. history και story ―μέσω τού λατινικού―, γαλλ. histoire, ιταλ. istoria, ισπ. historia) και «αυτό που φαίνεται χωρίς και να είναι στην πραγματικότητα», το είδωλο (αγγλ. idol, γαλλ. idole, ισπ./ιταλ. idolo)]. θέατρο (theater), κωμωδία/comedy (κώμος «εύθυμη ομάδα, συντροφιά (νέων)»+ωδή «τραγούδι»), τραγικός (tragic) και κωμικός (comic)]. Η έννοια τού «δημιουργώ» έδωσε από το ρήμα ποιώ «κάνω, δημιουργώ», το ποίημα «γλωσσική δημιουργία» (poem), την ποίηση (poetry) και τον ποιητή (poet). [Τρία βασικά ρήματα τής Ελληνικής με τη σημασία τού «κάνω» έδωσαν σειρά λέξεων στις ευρωπαϊκές γλώσσες: (i) δρω «εκτελώ» (perform, act)-δράμα (drama), δραματοποιώ (dramatize), δραματικός (dramatic) και δράσις – δραστικός (drastic) (ii) πράττω (do) - πράξις (praxis), πρακτικός (practical, practice), πράγμα-πραγματικός (pragmatic, pragmatism, pragmatist), και πρόσφατα το αμερικανικό chiropractic (iii) ενεργώ (operate, activate), ενέργεια (energy), ενεργητικός (energetic), ενεργοποιώ (energize)].
Οι Mούσες, θεές των καλών τεχνών, έδωσαν τη λέξη μουσική (ενν. τέχνη)/music (αρχική σημασία «ο αναφερόμενος στις Μούσες, κάθε μορφή τέχνης που προστάτευαν οι Μούσες»: ποίηση, μουσική, ζωγραφική, χορός, πεζογραφία, φιλοσοφία) και τη λέξη μουσείο/museum. Με τη μουσική συνδέονται και πολλές άλλες λέξεις που πέρασαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες. μελωδία/melody, αρμονία/harmony, από τη λέξη αρμονία πλάστηκε και το αρμόνιο (harmonium), το εκκλησιαστικό όργανο. Οι Γάλλοι ή οι Ιταλοί έπλασαν από την αρμονία το philarmonique ή filarmonico «αυτός που αγαπάει την αρμονία», απ’ όπου το αγγλ. philharmonic, η φιλαρμονική (ενν. ορχήστρα). Έχουμε εδώ ένα παράδειγμα μιας άλλης ενδιαφέρουσας διαδικασίας για την παρουσία ελληνικών λέξεων στις ευρωπαϊκές γλώσσες: Δεν πρόκειται για δανεισμό από λέξεις τής αρχαίας, αλλά για δημιουργία νέων λέξεων με βάση την ελληνική γλώσσα: από το phil- (φίλος «αυτός που αγαπάει» πβ. philo-sophy, philo-logy, philanthropy) και το harmony πλάστηκε το philarmonic από το phil- και το ατέλεια «χωρίς τέλη» το philately/philatelic. Όμοια πλάστηκε και το symphony/symphonic από το ελλην. Συμφωνία. Από το χώρο τής παιδείας ενδεικτικά αναφέρεται το σχολή απ’ όπου τα λατ. schola, ιταλ. schola, ισπ. escuela, αγγλ. school, γαλλ. école, γερμ. Schule κ.λπ., το ακαδημία/academy/academic, το γυμνάσιο/gymnasium, το λύκειο/lyceum. Και μιλώντας για γυμνάσια και γυμναστική ας μη ξεχνάμε τη λέξη αθλητής/αθλητισμός/athlete/athletics (αθλούμαι-άθλον «βραβείο, έπαθλο». Μερικές γενικές λέξεις: τάλαντο/ταλέντο (talent), αισθητική (aesthetics), μύθος (myth), φαντασία (fantasy, fantastic), μαγικός (magic), μυστήριο (mystery), ερωτικός (erotic), ενθουσιασμός (enthusiasm-ένθεος «αυτός που έχει μέσα του τον θεό»), συμπόσιο (symposium-σύν+πίνω), ήρως (hero) και ηρωίνη.

Πηγές: Διαδίκτυο, εισηγήσεις από το ευρωπαϊκό συνέδριο για τις γλώσσες, ΟΔΕΓ, έρευνα Χαρίλαου Προκοπίδη και Γεωργ. Παυλάκου, για την ελληνική γλώσσα και τα δάνεια στη γερμανική, σημείωση Γ. Μακρίδη, επιστολή του Φρ. Αγράδο προς το Δ.Σ. του Φ.Σ. «Παρνασσός».