ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ

[i]Ο Αρχάγγελος τής Ποίησης

Εισαγωγή
Αποτελεί άθλο το γεγονός ότι εδώ, στη Σαλαμίνα, πραγματοποιείται, επί εικοσιένα χρόνια, ένα λογοτεχνικό συμπόσιο ποίησης και πεζογραφίας. Παρόμοιες προσπάθειες πεθαίνουνε, συνήθως, πριν γεννηθούν, εκτός αν υπάρχουν άνθρωποι ρέκτες και ρομαντικοί, που τις υποστηρίζουνε.

Με ιδιαίτερη συγκίνηση, λοιπόν, ανεβαίνουμε στο βήμα τούτο τού 21ου Συμποσίου Ποίησης και Πεζογραφίας τής Σαλαμίνας, για να αφιερώσουμε τήν εισήγηση μας σ΄ ένα σημαντικό ποιητή τού 20ου αιώνα, τον Άγγελο Σικελιανό.

Ποιητής του οίστρου
«Λόγον δε μόνον άνθρωπος έχει των ζώων»,[ii] λέγει ο Αριστοτέλης, επιβεβαιώνοντας κι εκείνος, ότι ο Άγγελος Σικελιανός δικαιώνει αυτήν τή ρήση τού φιλόσοφου, όπου ο άνθρωπος έχει, μόνος αυτός έναντι τών ζώων, το λ ό γ ο,[iii] ως μέσο επικοινωνίας και όχι μόνο τή φωνή.

Ο Άγγελος Σικελιανός, κανοναρχεί με το έργο του, αυτήν τήν αριστοτελική ρήση, γιατί ήταν ένας μεγάλος τεχνίτης τού Λόγου, όχι μονάχα τού ποιητικού. Ήτανε «λεβέντης και γαυριασμένος», όπως θάλεγε ο Κωστής Παλαμάς.[iv] Δηλαδή, ορμητικός και δυναμικός, στο περιεχόμενο τού στίχου του, σε ιδέες και στην γλώσσα.
Συνεχώς δονούμενος.

Ως προς το γλωσσικό ιδίωμα, ο Ποιητής καλλιέργησε τήν γλώσσα τού λαού, χωρίς φανατισμούς και χωρίς να καταστρέψει τήν «άρθρωση τής γλώσσας».[v] Μίας γλώσσας απαλλαγμένης από τεχνητά κατασκευάσματα και χυδαία αργκό. Ζωντανή κι όχι ξύλινη, φτιασιδωμένη, αλαργινή από τή λαϊκή πραγματικότητα.

Ποιητής τής Γλώσσας
Ο Ποιητής, έξω από τα γλωσσικά φτιαξίματα τών διάφορων ακραίων εκπροσώπων της, αναστήλωσε τήν γλώσσα στο έργο του και υπενθύμισε, με τήν ποίησή του, πολλές όμορφες λέξεις παρμένες από τήν ελληνική γραμματεία,[vi] από τήν εκκλησιαστική έκφραση[vii] και το δημοτικό τραγούδι, δικαιώνοντας τούς παλαμικούς στίχους:

«ευφραίνουν τών αηδονιών τα ονείρατα
και τών περιστεριών
και τούς αλαφροΐσκιωτους μαγεύουν»[viii].

Κι αυτός, ο «Αλαφροΐσκιωτος»[ix] τής ιστορίας και τής μαγείας τής ποίησης, ανάστησε με λόγο δοξαστικό: ιστορία, ηθικές αξίες, μύθους ελληνικούς, ιδέες, οράματα και ονείρατα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Άγγελος Σικελιανός ήταν οραματιστής και ρομαντικός, απόκρυφος και συμβολιστής, φυσιολάτρης και λυρικός, βαθυστόχαστος, αλλά και μεγαλόσχημος και ουτοπιστής. Βαθειά ποπ,[x] για να χρησιμοποιήσουμε μουσικό χαρακτηρισμό. Δηλαδή, λαϊκός. Κοντά στο λαό.

Κάλπαζε η φαντασία του. Ήτανε μπροστά από την εποχή του, αλλά είχε τα μάτια στραμμένα προς τις ελληνικές ρίζες του, στον πολιτισμό τής πατρίδας μας. Σ΄ ολάκερο το γενετικό πολιτιστικό και πνευματικό υλικό τής ρωμηοσύνης, χωρίς επιλογές και εξαιρέσεις.

Κ΄ ήξερε πολύ καλά τούς ακανθώδεις τριβόλους[xi] τής ιστορίας μας, μέσα από τις νίκες, τις όλβιες επιτυχίες, τις ήττες, τις πίκρες, τήν σκλαβιά, τον σκοτεινό μεσαίωνα, τη βυζαντιακή περίοδο – που ξεκίνησε καθαρά ρωμαϊκή, για να κραταιωθεί, σταδιακά, επέκεινα του 6ου μ.Χ. αιώνα, από το ελληνικό πνεύμα.

Πίστευε, ότι ο ελληνικός λαός, όσο κι είχε εκφυλιστεί, δεν χάθηκε, γιατί υπάρχουνε οι ρομαντικοί, που αισιοδοξούν.

Ήτανε ένας ροκ…
Με τή σημερινή, τή σύγχρονη ορολογία τής νεολαίας και τής μουσικής, μπορούμε να πούμε ακόμη, ότι ο Άγγελος Σικελιανός, στην εποχή του, ήταν ένας ιδιότυπος –όχι ιδιόρρυθμος- ροκ άνθρωπος…Δυνάστης[xii] ιδεών και αντικριστός σε κομφορμιστικές ηθικολογίες.

Ένιωθε ο Ποιητής να τον κυριαρχούν οι γενετικές καταβολές τής αρχαίας Ελλάδος, τού βυζαντιακού μεσαίωνα, τής τουρκοκρατίας και τής νεώτερης Ελλάδα.

Οι ρίζες του ήταν οι νευρώνες σύνολης τής λογοτεχνικής και ποιητικής του δημιουργίας. Ολάκερης τής τέχνης του και τής τεχνικής του.[xiii]

Η ψυχή του ήτανε γνήσια ελληνική, και οικουμενική ταυτόχρονα, κοσμοπολίτικη με τη δική της ταυτότητα, την ταυτότητα τής απανταχού ρωμηοσύνης.[xiv]

Διακατεχότανε κι από μεταφυσικές ανησυχίες, που τις εκφράζει με πολλά ποιήματά του, αναφερόμενα σε πρόσωπα και γεγονότα τής Παλαιάς και τής Καινής Διαθήκης.




«Μέσα από τους Μύθους τού Διονύσου, τού Απόλλωνα, τού Ιησού υψώνεται ο Έρωτας ως ο βαθύτερος Ρυθμός τής Δημιουργίας, η ουσία τής αθανασίας, η αιώνια πηγή τής Ζωής».[xv]

Έζησε στο Άγιο Όρος για πολλούς μήνες, συντροφιά με τον Νίκο Καζαντζάκη, και προσπάθησαν, έπειτα, να προσφέρουν έναν ηθικό κανόνα, βασιζόμενο στην θρησκεία.[xvi] Επιβεβαιώνοντας έτσι αυτό που είπε ο Πλούταρχος, ότι:
«Περιοδεύοντας θα συναντήσεις και πόλεις ατείχιστες, αγράμματες, αβασίλευτες, ακατοίκητες... όμως ανίερη και άθεη πόλη κανένας δεν είδε ούτε θα δει».
Μ΄ αυτό, ενισχύεται το σκεπτικό ότι η θρησκεία αποτελεί κοινωνικό θεμέλιο και καθοριστικό στοιχείο, που συνθέτει τήν εθνική ταυτότητα και παράδοση ενός λαού. Φαίνεται ότι το πίστευε και το βίωνε ο Άγγελος Σικελιανός, αφού τούτο τόσο φανερά εμφανίζεται σε πολλές ποιητικές δημιουργίες του.
Λόγος και Ιδέες, λοιπόν, είναι η ουράνια χαρισματική προίκα τού Ποιητή, ο οποίος, κάτω από την αλληγορία του, ή το λυρισμό του, στέλνει πανανθρώπινα μηνύματα, που προσπάθησε να πραγματώσει με τη Δελφική Ιδέα.

Ένας ελληνολάτρης
Σολωμός-Παλαμάς[xvii]-Σικελιανός, ήτανε μεγάλοι ελληνολάτρες και ο Άγγελος Σικελιανός, πρωταθλητής ανάμεσα στούς ελληνοκεντρικούς συναθλητές του, στον Παρνασσό των ιδεών τής πινδαρικής τέχνης και στο Πάνθεον τών Ποιητών.

Πρωταθλητής στον στίχο, ευώδεις γάλανθοι[xviii] ποιητικής έξαρσης οι ορφικές του δημιουργίες, μυσταγωγός τών απόκρυφων βασιλικών τεχνών τής σκέψης και τής λογοτεχνίας,[xix] μπροστάρης στην ιδέα και τή φαντασία, πρωτουργός στα μηνύματα τής ειρήνης και τής ελευθερίας, που τ΄ αγαθά αυτά, γνήσια ελληνικά, μας κληροδότησε, προηγουμένως, ο εθναπόστολος τού ελληνισμού, ο Ρήγας Βελεστινλής.

Δύναμή του, οι ρίζες του…
Η σικελιανική ποίηση περιέχει στα σπλάχνα της τή θεϊκή μελωδία τής λυρικής ποίησης τού Αλκαίου και τής Σαπφούς, τού Πίνδαρου, την τραγικότητα τής αισχύλειας δραματουργίας, τήν καλλιέπεια τών τραγωδιών τού Σοφοκλή και το πάθος τού Ευρυπίδη.

Κουβαλά στα φτερά της τή μεγαλωσύνη τού ελληνισμού, τα οράματα τής ελευθερίας και τής ανεξαρτησίας τού ανθρώπου, όπως τα διακηρύξανε οι τραγικοί ποιητές μας, οι φιλόσοφοι με τον τραγικό θάνατο τού Σωκράτη.

Κρύβει μέσα της τή μουσικότητα τού Σολωμού και τή μεγαλειώδη έξαρση τού Παλαμά, ή τού Κάλβου, ή τού Βαλαωρίτη, ή τού Ρωμανού τού Μελωδού.[xx]

Κρύβουν ακόμα, οι σικελιανικοί στίχοι, τήν ευαισθησία τού Μάνου Χατζιδάκι και τήν αλληγορική βαθύσκιωτη φιλοσοφία τού Ηράκλειτου:

«Τα Αρχαία ελληνικά στοιχεία τού Σικελιανού παντρεύονται με τήν ορθόδοξη και τήν νεοελληνική παράδοση, το «παγανιστικό» με το ιερό, με απώτερο σκοπό το υλικό να μετουσιωθεί σε πνεύμα», όπως γίνεται αργότερα και στην ποίηση τού Οδυσσέα Ελύτη ή τού Γιώργου Σεφέρη.

Μυστηριώδης ποιητής
Ελληνολάτρης, ονειροπόλος, ιδαλγός,[xxi] συνεχιστής μιάς ιστορίας και μιάς παράδοσης βουκολικής, επικής, λυρικής, τραγικής…

Ψάλλει όταν πρέπει, μαστιγώνει όταν το νομίζει πρέπον, υμνεί όταν θαυμάζει, ή θωπεύει τον Ουρανό, όταν νιώθει να γαληνεύει η ψυχή του πλησίστια σε θείες αναβάσεις.

Κι έχει σκύψει –μαζί με το Νίκο Καζαντζάκη- με δέος πάνω στην Παλαιά Διαθήκη, πάνω στην Καινή Διαθήκη, στο Κοράνι, ή τις βουδιστικές βέδδες, διακατεχόμενος από μεταφυσικές αναζητήσεις.

Τα μυστήρια τον ελκύουν και τα μεταδίδει με τήν ποίησή του. Είναι ταυτόχρονα και ζωοποιός και ευαίσθητος δέκτης τών παλμών τών ανθρώπινων ψυχών, όσων περιγράφει.

Στο ποίημά του Λιλίθ,[xxii] παραδείγματος χάρη, οδηγεί στην κάθαρση[xxiii] τή δαιμονική της φύση, που τής προσδίνουν οι Γραφές και οι εβραϊκές ταλμουδικές παραδόσεις. Τήν βλέπει ως μία γυναίκα, που έχει εξωσθεί και ταλαιπωρηθεί, ως αδικημένη φύση. Τή μυστηριώδη αυτή φύση, τήν πρώτη γυναίκα τού Αδάμ, τήν προσεγγίζει με συμπάθεια ο Ποιητής, γι΄ αυτό και τήν εξαγνίζει.

Δεν τήν καταγγέλλει, ούτε τήν αποδοκιμάζει για τήν έκπτωσή της από τον Παράδεισο![xxiv]Η Λιλίθ είναι ένας άνθρωπος, ισότιμος με τον άντρα, πλασμένη με πηλό και νερό, όπως και ο Αδάμ, είναι άγια κι όχι δαίμονας, χοϊκή και γήινη όχι μία κατώτερου θεού δημιούργημα, άνθρωπος από το Θεό φτιαγμένη, όπως η Εύα.

Είναι «η ενσάρκωση τής μητρικής στοργής, τής καρτερίας, τής θυσίας, τής Αγάπης, είναι ταυτόχρονα η δημιουργική πηγή τής Ζωής».[xxv]

Η Λιλίθ κτίστηκε όμοια με τον άντρα, είναι πρωτόπλαστη και πρωτογενής δημιουργία. Αδάμ και Λιλίθ είναι ανδρόγυνο…
Έτσι τήν είδε και τήν αποθανάτισε ο Ποιητής, αυτήν, τήν «εξωσμένη», αναιτίως και μαρτυρικώς, από τον ουράνιο παράδεισο:

Ω αρχέτυπο τού πάθους μου μεγάλο,
με κράζεις πέρα απ΄ το γραμμένο κύκλο
τής Ιστορίας, μακρύτερα απ΄ το Λόγο,
για να λυτρώσω, απάνω απ΄ τού Σταυρού Σου
τη μυστική σιωπή, κι από τα σκότη
των αιώνων, μοναχός, την Ομορφιά σου![xxvi]

***

Μελετά τα θεία μηνύματα ο Άγγελος Σικελιανός. Και τα εκφράζει μέσα από σκιερούς, στην αναζήτηση, ποίηση. Διαπερνά τα θρησκευτικά μηνύματα τών μονοθεϊστικών θρησκειών μέσα από τα Ορφικά, Ελευσίνια Μυστήρια, και τ΄ άλλα Μυστήρια τής ελληνικής αρχαιότητας, όπου η ψυχή ταξιδεύει νοερά στα ιερά τής Δωδώνης, τών Δελφών, τής Δήλου, τής Σαμοθράκης ή τού Αμφιάραω και ψηλαφίζει το Δημιουργό, τον Ένα και Μοναδικό, συγκρίνοντας παλαιές και νέες θρησκείες.

Αγγίζει τα μυστικά σύμβολα τής Λατρείας, τόσο τής αρχαίας θρησκείας όσο και τα χριστιανικά. «Τα σύμβολα αυτά είναι το Στάχυ, Άρτια Ζωή, το Κλήμα, Άρτια Τέχνη και τέλος το Εκατόφυλλο Ρόδο, Άρτια Γνώση».[xxvii]

Δείγμα από τον πρώτο βαθμό Μυήσεως τών Ελευσίνιων Μυστηρίων, από το «εν σιγή τεθερισμένον στάχυν»[xxviii]:

…Κι αρχίζει από τον Άδη
το πρώτο σκαλί, και το πιό πάνω
η άγια το χτίζει Δήμητρα.[xxix]Γιατί, όπως
όλοι στον Άδη εμπρός οι ανθρώποι είν΄ όμοιοι,
όμοια είν΄ ίδιοι κι αγνάντια από το Στάχυ
το Μυστικό, που η Ελευσίνα υψώνει.[xxx]

Η Δελφική Ιδέα
Η Δελφική Ιδέα βασίζεται πάνω σ΄ αυτές τις σκέψεις, σ΄ αυτά τα οράματα, τής παγκόσμιας συναδέλφωσης τών λαών.



Η Δελφική Ιδέα, στην οποία αναλώσανε τήν ζωή τους και τήν ψυχή τους ο Άγγελος Σικελιανός και η πρώτη του γυναίκα, η Εύα Πάλμερ,[xxxi] η οποία διέθεσε σ΄ αυτήν τήν ελληνική οικουμενική ιδέα, τήν τεράστια περιουσία της.[xxxii]

Τα μηνύματα τού Σικελιανού[xxxiii] ήταν ειρήνη, συναδέλφωση τών λαών τής Ευρώπης κι ελευθερία…
Με λίγα λόγια, μέσα από πνευματική αιμοδοσία, θέλησε να δημιουργηθεί μία πνευματικά ευρωπαϊκή ένωση.

Μία ένωση πολιτών και λαών, όχι σαν τη σημερινή, που βασίζεται στους τραπεζίτες και το νομισματικό σύστημα, αλλά στην πολιτιστική ταυτότητα τών Λαών τής Ευρώπης, πάνω στην οποία θα χτιζόντουσαν τα γερά θεμέλια τής ειρήνης και τής συνεργασίας τών λαών…

… Αλλά, ματαίως, γιατί την εποχή που ξεκίνησε τον αγώνα του, στη δεκαετία τού 1930, στην Ευρώπη ανέβαιναν ο ναζισμός και ο φασισμός… Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία, δενόντουσαν σ΄ αυτό το απολυταρχικό ιδεολογικό άρμα, που δίχαζε και δέσμευε τούς λαούς.

O ναζισμός βασιζότανε στον αυταρχισμό τής τυραννίας. Πώς, άραγε, θα ριζώνανε τούτες οι ιδέες, οι Δελφικές, στην Ευρώπη;

Πώς;

Γι΄ αυτό δεν καρποφόρησαν οι προσπάθειές του.

Άντλησε κι από ΄δω ιδέες
Εδώ, απέναντι από τη Σαλαμίνα,[xxxiv] στην Ελευσίνα, όπου έζησε ο Άγγελος Σικελιανός, μέχρι τήν ουράνια φυγή του κοντά στ΄ άστρα, προσέγγισε ευλαβικά το ιερό τής θεάς Δήμητρας, τα μυστήριά της και τή θεουργική δύναμη τών εκπροσώπων της.
Στα μυστήρια στα οποία μυηθήκανε σημαντικοί άντρες τής κλασσικής αρχαιότητας. Έγινε κι εκείνος μύστης και ιεροφάντης!

Γλωσσοπλάστης[xxxv] δεν είναι, όπως Παλαμάς,[xxxvi] αλλά ο Άγγελος Σικελιανός, είναι αναστηλωτής γλωσσικός και ΄πιδέξιος.

Ακούστε ένα μικρό δείγμα από το ποίημά του, το αφιερωμένο στον Ανδρέα Κάλβο,[xxxvii]στο οποίο χρησιμοποιεί μερικές τέτοιες λέξεις:

Ω τού Πινδάρου σύνθρονος[xxxviii] ψυχή,
συνέστιε[xxxix] τών θεών,
Ανδρέα Κάλβε,
από τη σφαίρα τής καρτερίας[xl] Σου,
όθε
σαν αετός αιώνα ολόκληρο εποπτεύεις
τα Ελληνικά τα βάραθρα,
κατέβα,
κατέβα χαμηλότερα σ΄ εμάς, ωσότου
τών φτέρουγών Σου τών Πηγάσειων καν ακούσουμε τον ρόμβον,[xli]
ή όσο μόλις
τής χρησμοδότισσας[xlii] φωνής Σου ν΄ αντηχήσει
η θεία κλαγγή[xliii]
στα βάθη μέσα τών ψυχών μας!

Μέσα σε δεκατέσσερις στίχους χρησιμοποιεί έξη λέξεις από τήν ελληνική γλώσσα, που δεν τις συνηθίζουν οι νεώτεροι, όπως: σύνθρονος, συνέστιε, καρτερίας, ρόμβον, χρησμοδότισσας, κλαγγή!

Ο Άγγελος Σικελιανός δεν ήτανε προσιτός σ΄ όσους δεν είχανε κοινωνήσει με την ιστορία, την θρησκειολογία, την ελληνική μυθολογία, την εκκλησιαστική ιστορία... Οι στίχοι του σε κατακτούν αμέσως ή σε απομακρύνουν, όταν δεν μπορείς να κατανοήσεις, να διεισδύσεις, στα μηνύματά του. Και γράφει, λες και δεν θέλει να απευθυνθεί σε αμύητους.


Επιθυμεί, μάλλον, να συν-λειτουργήσει, να συν-κοινωνήσει με τον αναγνώστη του, να συν-εταιριστεί στις ιδέες του και στην πνευματική περιήγησή του, όταν ο διαβαστής του είναι μυημένος σ΄ όσα προαναφέραμε.

Η μελέτη τών σικελιανικών στίχων αποτελεί, πραγματικά ευλογία, μύηση, πνευματική και χαοτική[xliv] ιδεολογία.

Είναι, καθώς υποστηρίζουμε σε βιβλίο μας,[xlv] ο Άγγελος Σικελιανός, άξιος συνεχιστής τών αρχαίων ποιητών, και τών νεώτερων, κι αυτών ακόμη τού Σολωμού και τού Παλαμά.

Ανερμήνευτος
Οι ποιητές, και ο Άγγελος Σικελιανός ανάμεσά τους, δεν ερμηνεύονται με φιλολογικές αναλύσεις. Δεν μπαίνουνε στο δοκιμαστικό σωλήνα τής σχολαστικής φιλολογίας,[xlvi] αλλά οφείλουμε να εισχωρούμε στο πνεύμα τους, στο πάθος τους, και στα αντίστοιχα συναισθήματα εκείνων που τούς μελετούν.

Οι ποιητές διαβάζονται με την καρδιά. Μέσω αυτής επικοινωνούνε με τις κοινωνίες! Αν τούς διαβάσεις μόνο με το μυαλό, είναι σαν να τούς βάζεις σε δοκιμαστικό σωλήνα χημικού εργαστηρίου.

Ο Ποιητής μας ήταν ανθρωποκεντρικός, αρχαιόφιλος, πατριδολάτρης, αλλά και ελιτιστής και εστέτ,[xlvii] γι΄ αυτό και δεν κυκλοφορούσε τα βιβλία του στο εμπόριο.

Ήτανε όμως και ερωτικός ποιητής, με τή γενική τού όρου σημασία. «Έρωτας και ποίηση είναι μυστηριωδώς ενωμένα, γιατί αμφότερα αποτελούν επιθυμία για έκφραση, για συνομιλία, για επικοινωνία. Δεν έχει σημασία με ποιόν.

Μία επιθυμία οργιαστική, που δεν έχει υποκατάστατο»,[xlviii] κι αυτό το έκφραζε βαθειά ο Άγγελος Σικελιανός.
Τρεις φορές για Νόμπελ…
Υπενθυμίζουμε, ότι ο Άγγελος Σικελιανός τρεις φορές είχε προταθεί για το Νόμπελ Λογοτεχνίας από τήν Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών.[xlix]

Την τρίτη φορά, λίγους μήνες πριν τή φυγή του[l] στον κόσμο τής Αδράστειας,[li] μαζί με το Νίκο Καζαντζάκη.[lii] Δυστυχώς πολιτικοί λόγοι και μισαλλοδοξία αποτρέψανε τήν εκλογή του![liii]

Μία φορά είχε προταθεί για μέλος τής Ακαδημίας Αθηνών με εισηγητή, μάλιστα, τον Κωστή Παλαμά, αλλά κι εκεί δεν εκλέχτηκε.[liv]

Η σύγκριση με άλλους, που εκλεγήκανε αντ΄ αυτού, είναι καταλυτική.

Αν και η ποίηση έχει υποκειμενικό χαρακτήρα, παρόλ΄ αυτά η αισθητική διαφορά μεταξύ τους διακρίνεται και από τούς αδαείς, όπως η θέρμη τού έρωτα ξεχωρίζει από τον πυρετό τής…γρίπης.

Κατάληξη
Είναι τιμητική η σημερινή παρουσίαση τού θέματος στο 21ο Συμπόσιο Ποίησης και Λογοτεχνίας τού «Καφενείου Ιδεών» τής Σαλαμίνας, για τούς συνέδρους και τον ταπεινό εισηγητής σας.

Υποκλινόμαστε στο σικελιανικό πνεύμα και στην στιχουργική τέχνη τού Αρχάγγελου τής Ποίησης.

Ευχαριστώ, σας ευχαριστώ πολύ, που μού δώσατε τη χαρά τής σημερινής συμμετοχής μου στο Συμπόσιό σας.


Β.Α. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ
Γράφτηκε στα Βριλήσσια,
τον Σεπτέμβριο, 2005

* Κάτοικος Βριλησσίων, Δωδεκανήσου 12, Τ.Κ. 152 35. Τηλ. Φορητό 6977-77.29.75, Τηλεομοιότυπο 210-68.57.190, ηλεκτρονικό ταχυδρομείο: lvassilis@hotmail.com, προσωπική ιστοσελίδα www.vdorikos.blogspot.com

********

[i] Η εισήγηση είναι περίληψη τής όλης ομιλίας. Έγινε στη Σαλαμίνα στα πλαίσια τών εργασιών τού 21ου Συμποσίου Πεζογραφίας και Ποίησης τού Καφενείου Ιδεών, με τή συνεργασία τής UNESCO (τμήμα Πειραιώς), τήν Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών και το Δήμο Ελευσίνας, 12 και 12 Νοεμβρίου 2005. Η εισήγηση αυτή εκφωνήθηκε από τον Β.Α. Λαμπρόπουλο τήν Κυριακή 13 Νοεμβρίου, ώρα 10 π.μ., ήταν η πρώτη τού Συμποσίου.
[ii] «Λόγο μονάχα ο άνθρωπος έχει, επί όλων των ζώων». Οι άνθρωποι επικοινωνούν με το Λόγο, ενώ τα ζώα με τούς ήχους τών κραυγών τους.
[iii] Ο Ηράκλειτος, πρώτος, χρησιμοποιεί τον φιλοσοφικό αυτόν όρο, ο οποίος συνδέει το Λόγο με το Θείο, για να έρθει αργότερα ο Ιωάννης ο Ευαγγελιστής, και να ξεκινήσει το ευαγγέλιό του με το γνωστό: «Εν αρχή ην ο Λόγος…και ο Λόγος ην ο Θεός!». Από το Λόγο, εξάλλου, ορμώμενοι οι φιλόσοφοι, προχωρήσανε στη λογική, που είναι μία καθαρά φιλοσοφική διαδικασία.
[iv] Γαυριασμένος=εκφράζω ολόκληρη τή ζωτικότητά μου, δυναμικός, ορμητικός. Έκφραση από μτφ. τού Κωστή Παλαμά «στρατοκόπος ξέγνοιαστος, λεβέντης γαυριασμένος».
[v] Γ. Μπαμπινιώτης, χαιρετισμός σε συνέδριο για τήν Γλώσσα και τον Πολιτισμό.
[vi] Δεν φοβήθηκε τήν ανάμειξή τών λέξεων, δηλαδή λόγιας ή καθομιλούμενης, όταν στρογγύλευε τήν έκφραση κι έδινε ζωή στην έννοια και τήν περιγραφή του νοήματός του.
[vii] Είχε μελετήσει Πατέρες τής Εκκλησίας, Παπαδιαμάντη, Νηπτικούς και Φώτη Κόντογλου.
[viii] Κωστή Παλαμά, Ασκραίος.
[ix] Το πρώτο σημαντικό ποίημα και έκδοση τού ΄Αγγέλου Σικελιανού.
[x] Pop=popular, δηλαδή λαϊκός.
[xi] Από το τρίβολιον (αρχαιοελληνικό)=ζιζάνιο τού αγρού.
[xii] Δυνάστης, με τή μεταφορική έννοιά του, κρατούσε γερά δέσμιες ιδέες και γλώσσα. Κυριάρχης, δηλαδή.
[xiii] Εκεί, ασφαλώς, οφείλεται και το γεγονός ότι ήτανε μεγαλόσχημος, πομπώδης και καμιά φορά και στομφώδης.
[xiv] Μπορούμε να ισχυριστούμε, ότι το όραμα τής παγκοσμιοποίησης το πραγμάτωσε πρώτος ο Μέγας Αλέξανδρος, όχι, όμως, με γνώμονα τα υλικά αγαθά, αλλά τα πνευματικά. Κι αυτό φαίνεται καθαρά, όταν επισκέπτεται κάποιος την Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια, τη Δαμασκό ή άλλες περιοχές τής τότε αυτοκρατορίας τών κτήσεων τού στρατηλάτη. Για τη Ρωμηοσύνη έγραψε μία σπουδαία πραγματεία ο καθηγητής τής συστηματικής θεολογίας και δογματικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης π. Ιωάννης Ρωμανίδης (+). Βλ. τού ιδίου «Κωστής Παλαμάς και Ρωμηοσύνη», σε πρόλογο Β.Α. Λαμπρόπουλου, Αθήνα 1973, έκδοση «Ορθόδοξος Τύπος».
[xv] Βλ. Εισαγωγή στη Λυρική σκέψη τού Σικελιανού, Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, Γιάννενα, 1969.
[xvi] Αποτέλεσμα αυτής τής διαμονής και μελέτης ήταν ότι έγραψε ο Ν.Κ. την «Ασκητική», θέλοντας να δώσει έναν ηθικό λόγο, διαφορετικό, στη σύγχρονη κοινωνία.
[xvii] «Ειδωλολάτρης είναι ο νους μου και χριστιανή η καρδιά μου»! έγραφε ο Κωστής Παλαμάς.
[xviii] Γάλανθοι=λευκοί σαν το γάλα, έτσι ονομάζονται τα άσπρα αρωματικά λουλούδια, γνωστά ως «σκουλαρίκια τής βασίλισσας».
[xix] Επιβεβαίωσε αυτό που έγραψε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ότι: «Η λογοτεχνία είναι «ηδυσμένος λόγος» μη παραδεδεγμένης χρησιμότητος (για τούς πολλούς ανθρώπους)».
[xx] Ιδού ένα δείγμα από τον εκκλησιαστικό ανθώνα τού Ρωμανού τού Μελωδού:
ιε.
«Έτσι, τή νωθροκάρδια μεμφότανε τήν πολιτεία,’κείνος που βλέπει μεσ' τα βάθη τής καρδιάςκαι μπαίνει μ' όλα του τα νήπια, τού Σύμπαντος ο ιερέας, μεσ' στο ναό τον ιερό, στο πατρικό του σπίτι,και διώχνει βίαια τούς έμπορους, διώχνει και τούς αγοραστάδες,φωνάζοντας με θεϊκιά οργή και λαύρο πάθος:«τίποτα να μη μείνει, μα τίποτα, εδώ μέσα,γιατί αλλιώς θα φύγουμε,κι εγώ κι ο Πατέρας και το Πνεύμα·κ' οι τρεις μας τώρα βρήκαμε τήν ώρια κατοικιά μας,στην ίδια τήν καρδιά τών πράων,οπού κραυγάζουν αχόρταγα σε μένα και με πίστη:Ευλογημένος ω εσύ που έρχεσαιστην αρχαία δόξα του, τον Αδάμ να επαναφέρεις».
[xxi] Ιδαλγός=ευγενής, παλιός τίτλος στην Ισπανία και στην Πορτογαλία. Η λέξη χρησιμοποιείται και για να δηλώσει ότι κάποιος έχει αριστοκρατικό πνεύμα ή συμπεριφορά.
[xxii] Λιλίθ, η πρώτη γυναίκα τού Αδάμ, κατά τήν Παλαιά Διαθήκη. Δημιουργήθηκε από το θεό ισότιμα, όπως ο Αδάμ, δηλαδή, όχι όπως η Εύα από την πλευρά του. Εξέπεσε από τον Παράδεισο και θεωρείται από τήν ιουδαϊκή θρησκεία ως ένας κακός δαίμονας. Τή φήμη της περιβάλλει ένα μυστήριο. Στην Π.Δ. αναφέρεται μονάχα μια φορά, αλλά υπάρχει, ως δαίμονας, στο εβραϊκό Ταλμούδ.
[xxiii] Κάθαρση=εξαγνισμός/ψυχική κάθαρση, με τήν αρχαιοελληνική έννοια.
[xxiv] Όπως δαιμονοποιήθηκαν στην Παλαιά Διαθήκη και, κατ΄ επέκταση, στον χριστιανισμό, οι Αδάμ και Εύα.
[xxv] Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, Εισαγωγή στη λυρική σκέψη τού Σικελιανού, Γιάννενα 1969.
[xxvi] Λιλίθ, Λυρικός Βίος Ε΄, φιλολ. Επ. Γ. Π. Σαββίδης, Ίκαρος, 1968, σελ. 102-104.
[xxvii] Βλ. όπως παραπάνω Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου.
[xxviii] Συμβολίζει την κοινή καταγωγή των ανθρώπων από τα σπλάχνα τής γης και τήν ισότητά τους απέναντι στις βασικές ανάγκες τής ζωής.
[xxix] Δήμητρα=Γη Μήτηρ.
[xxx] Ο Διθύραμβος τού Ρόδου, Θυμέλη, τ. πρώτος, σελ. 23.
[xxxi] Αλλά και η δεύτερη, η Άννα.
[xxxii] Η Εύα Πάλμερ ήρθε στην αναβίωση τών Δελφικών Εορτών, μετά τή μετάσταση τού Ποιητή και πέθανε εδώ, στην Ελλάδα, από τήν θλίψη της.
[xxxiii] Προτομή τού Σικελιανού στο…πάτωμα

Η σκοτεινή γωνία τού διαδρόμου δίνει ένα αποκρυφιστικό
ύφος στην προτομή, που βρίσκεται…κατάχαμα.

Πριν τρία χρόνια είδαμε την προτομή του Άγγελου Σικελιανού στο πάτωμα τού Πνευματικού Κέντρου τού Δήμου Αθηναίων. Ρωτήσαμε έναν υπάλληλο και μας είπε ότι γίνεται τακτοποίηση τού χώρου. Μετά από λίγους μήνες, σε άλλη εκδήλωση, η προτομή ήτανε πάλι εκεί, στο πάτωμα, κοντά στην πόρτα τού καφενείου τού Πνευματικού Κέντρου. Μετά από ένα χρόνο βρήκαμε τήν προτομή τού Ποιητή να βρίσκεται ακόμη στο πάτωμα στο βάθος τού διαδρόμου τού Πνευματικού Κέντρου τού Δήμου Αθηναίων. Φίλοι, κι εμείς, βέβαια, διερωτηθήκαμε, πώς γίνεται να υπάρχει αντιδήμαρχος πολιτιστικών, διευθυντής τού Πνευματικού Κέντρου και άλλοι παρατρεχάμενοι, οι οποίοι δεν ευαισθητοποιούνται να βάλουνε σ΄ ένα βάθρο, όπως το αξίζει, τον Άγγελο Σικελιανό. Φαίνεται ότι η προτομή τού Ποιητή δεν αποτελεί πολιτιστικό αγαθό και ο δημιουργός δεν αξίζει τής τιμής τους. Μήπως η δήμαρχος Αθηναίων κα Ντόρα Μπακογιάννη πρέπει να τραβήξει πολλά αυτιά; Ακόμη και να αντικαταστήσει όλους αυτούς τούς «πολιτιστικούς» αρμόδιους. (Από καταγγελία τού ομιλητή στα ΜΜΕ, στις 14 Σεπτεμβρίου 2005. Μετά απ΄ αυτήν η προτομή εξαφανίστηκε από το διάδρομο!).
[xxxiv] Στη Σαλαμίνα, όπου στις 21 ή 22 Βοηδρομιώνος, δηλαδή 28 ή 29 Σεπτεμβρίου τού 408 π.Χ., μετά τήν κατάληψη τού στενού τών Θερμοπυλών και τή λήξη τής ναυμαχίας τού Αρτεμισίου, οι Πέρσες με 670 πλοία ή, κατά τον Αισχύλο στους «Πέρσες» με 1.207 (το ίδιο γράφει και ο Ηρόδοτος) νικήθηκαν από τούς Έλληνες, που διαθέτανε 378 τριήρεις, κατά τον Ηρόδοτο, αν και το άθροισμά τών πλοίων βγαίνει 366 πλοία. Στη Σαλαμίνα, όπου πριν από τήν έναρξη τής ναυμαχίας ακούστηκε, στην ανατολή τού ηλίου, με τούς ήχους τής σάλπιγγας, από τα ελληνικά πλοία, ο Παιάνας: «Ω, παίδες Ελλήνων, ίτε Ελευθερούτε πατρίδ΄ ελευθερούτε δε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων, νυν υπέρ πάντων αγών».
[xxxv] «Από τα σονέτα τού Παλαμά – γράφει ο καθηγητής Κ. Μητσάκης, στο βιβλίο του «Νεοελληνικά Υστερόγραφα», έκδοση Φ.Σ. Παρνασσός, Αθήναι 2003 – ανθολογώ ένα δείγμα τών γλωσσικών τάσεων τού ποιητή στη σύνθεση νεοπλασματικών λέξεων: αϊτονύχι, ανθοβυζάστρα, ανθοκήπι, αντηλιάδα, αστραποθύμηση, βροχοστάζω, κερασομάζωμα, μελοζαχαράτος, υπνοφαντασιά, φωτοβροχή, χλωρόγνεμα».
[xxxvi] Παν. Κανελλόπουλος.
[xxxvii] Άγγελου Σικελιανού, Λυρικός Βίος, Ε΄ - Λυρικά (Σειρά Δεύτερη), Ίκαρος, 1978.
[xxxviii] Σύνθρονος=στον ίδιο θρόνο, μαζί στον θρόνο.
[xxxix] Συνέστιος=στην ίδια εστία, στην ίδια κατοικία. Κατοικούν μαζί.
[xl] Καρτερία=Υπομονή.
[xli] Ρόμβος=Σχήμα γεωμετρικό.
[xlii] Χρησμοδοτώ=δίνω χρησμό, μαντεύω.
[xliii] Κλαγγή=οξύς και διαπεραστικός ήχος.
[xliv] Χαοτική, με τήν έννοια τού χάους, τού αχανούς, τού σκοτεινού και ατέλειωτου.
[xlv] Άγγελος Σικελιανός, ο Αρχάγγελος τής Ποίησης, εκδόσεις ΔΕΣΜΟΣ, Αθήνα 2005.
[xlvi] «Θέλουμε μια νέα γλώσσα. Η γλώσσα πάντα είναι πιο ζωντανή απ΄ τούς φιλόλογους. Είμαστε λυρικοί και μας χρειάζεται μια καινούργια γλώσσα για να…», έγραψε ο Ηλίας Πετρόπουλος
[xlvii] Ήτανε, δηλαδή, οπαδός τού εστετισμού και ελιτισμού τού Όσκαρ Ουάιλντ, που διακήρυχνε ότι « η τέχνη είναι για την τέχνη», κι όχι για τούς ανίδεους, τούς ανήξερους και αδαείς.
[xlviii] «Αφορισμοί και διαλογισμοί», Τσεζάρε Παβέζε.
[xlix] Ήταν από τα ιδρυτικά μέλη και τούς πρώτους προέδρους τύς Εταιρείας, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης, ο Μιλτιάδης Μαλακάσης και άλλοι λογοτέχνες.
[l] 19 Ιουνίου 1953. Πέθανε, όταν βαρειά άρρωστος, πήρε από λάθος απορρυπαντικό αντί για το φάρμακό του…
[li] Ψυχοπομπός.
[lii] Σικελιανός και Καζαντζάκης είχανε διατελέσει πρόεδροι τής Εταιρείας.
[liii] Λέγεται ότι στάλθηκε, από την τότε Κυβέρνηση, στη Σουηδία ο Σπύρος Μελάς, για να ζητήσει από τήν επιτροπή να μην κάνει δεκτή τήν υποψηφιότητά τους, γιατί…θα ενισχυότανε το αριστερό κίνημα…Βρισκόμαστε στην έναρξη τού ψυχρού πολέμου και γίνεται κατανοητή αυτή η απαράδεκτη ενέργεια. Ο Σ.Μ. αρνήθηκε το γεγονός.
[liv] Αντ΄ αυτού εκλέχτηκε ο Σωτήρης Σκίπης.